De Oefenrechtbank
Recht, de culturele onderlegger voor maatschappelijke verandering
juni 2024
Vorig jaar zomer kwamen we bijeen, allemaal juristen en mensen die werken in de praktijk van gemeenschappen. Het centrale thema van de bijeenkomst was: hoe krijgen we de gemeenschappen een goede plek in het recht? De bespiegelingen gingen over een klimaatzaak-achtige rechtszaak waar we principieel ruimte zouden bevechten voor de gemeenschappen.
Ik zag het al voor me. Mannen en vrouwen in toga, gewichtige woorden en vooral vernuftige argumenten. Vooral dat laatste want vernuft heb je nodig. We zijn immers gewend aan het idee dat er naast de burger niets is anders dan de overheid of de markt? Hoe breek je dat beeld af en stel je de gemeenschap als voor? Daar heb je een vondst voor nodig, zoals Roger Cox deed in de klimaatzaak. Mijn bewondering voor hem verwoordde ik al eens in een blog. Nu kon ik kijken of het eens ook zou lukken: een nieuwe rechtszaak gericht op gemeenschappen.
Een rechtszaak is een ander type interventie dan gewoon lobbyen, argumenteren en voorbeelden zelf uitvoeren. Dat wat we meestal doen als je iets wilt veranderen. Otto Scharmer leerde ons dat een complex systeem niet verandert door argumenten, maar door een collectief pad waarin we onze oordelen loslaten, ons cynisme laten smelten en onze angsten overwinnen. Scharmer operationaliseert iets wat Sovjet-leiders ons leerden: macht volgt cultuur. Je moet eerst ergens in geloven voordat de macht verandert. En dat gaat lukken als je dat met velen gelooft. Dat geloof wordt ondersteund door een geloofssysteem, een cultuur waarin we het leven ordenen aan de hand waar we in geloven.
Recht is cultuur
Het is meer dan argumenteren. Recht is cultuur. Ook cultuur die we vergeten waren. Daarom kan het recht meer doen dan het opvoeren van argumentaties. Want het recht is gestoeld op traditie, op waarden die vaak diep verscholen zitten in ons bewustzijn. Die liggen niet altijd op de voorgrond, maar zijn nog steeds even waar. Je kunt die waarden wel wakker kussen, vorm geven, laten spreken. Dat was ook mijn motief om de weg van het recht te volgen. Het recht is een culturele kwaliteit die gehoord moet worden. En recht kan je niet negeren (in een democratische rechtsstaat althans). Met een soort van Klimaatzaak voor de gemeenschappen als toef op de taart.
Maar daar waren we afgelopen zomer nog lang niet, we zochten naar de juridische ingangen, selecteerden de vele mogelijke rechtszaken. Een groot schaakbord waar we de spelregels nog voor moesten vinden.
En toen, zoals het wel vaker gaat, ontsprong een klein idee. Jurgen van der Heijden, een van de leden van de werkgroep, bracht het idee in. “Laten we een Oefenrechtbank organiseren! We hebben een casus en die leggen we voor aan echte advocaten en we vragen een advocaat voor rechter te spelen. Iedereen vanuit de eigen professie doet zijn/haar best en dan krijgen we de beste argumenten.” De anderen keken verwonderd en ook waarderend op.
Iemand anders zei: “Als we nou de partijen van deze casus (een zorgcoöperatie en een uitvoerend zelfstandig bestuursorgaan) laten spelen door acteurs? Dan krijgt de rechtszaak meer communicatieve waarde.”
En weer iemand anders zei: “Laten we dat dan ook filmen zodat we de waarde en effect ervan verder verspreiden”.
En zo geschiedde. Op 13 april organiseerden we de Oefenrechtbank tijdens het festival van WeDoenHetSamen. Met een publiek van ongeveer 100 mensen werd de casus op het scherpst van de snede en de krachtigste argumenten gevoerd. De acteurs versterkten het empathische deel van de zaak. De toeschouwers zaten op het puntje van hun stoel. Dit videoverslag geeft er blijk van.
Ik realiseerde me op dat moment zelf pas dat ik getuige was van een soort vormingstheater. Hier werd een knellend maatschappelijk vraagstuk gespeeld door deskundigen, over een zeer realistische zaak, met echte argumenten, waar echt pijn geleden wordt. En theater dat mensen in beweging zet.
Een oefenrechtbank kust iets wakker, maakt ons bewust van onze hoop en geloof dat mensen samen hun dingen zouden moeten kunnen doen. Wat het betekent dat mensen voor elkaar opkomen en solidariteit voelen, geven en ontvangen. Dat is het verhaal en waarde van gemeenschappen.
Daarmee werd me duidelijk dat naast het testen van argumenten, op zich belangrijk voor de grote rechtszaken die vast nog gaan volgen…, de oefenrechtbank eigenlijk een theaterstuk is. Dit stuk is uiteraard artistiek gezien niet van het niveau van de iconisch theatermaker Bertolt Brecht. Maar het heeft wel een vergelijkbaar doel: Geloof, hoop en liefde in sociale samenhang tussen mensen wakker kussen.
